Igenic Sp. z o.o. Labsolution Sp. z o.o. Bydgoski Park Przemysłowo – Technologiczny RTA Projektowanie Laboratoriów więcej

Katalog produktów i usług

Dodaj produkt

Agarozy do elektroforezy DNA i RNA Lab dancer Ceramiczne koraliki izolacyjne, ceramika tlenkowa Frialit Degussit więcej

SCELETIUM TORTUOSUM L. roślina lecznicza o właściwościach psychoaktywnych

Sceletium tortuosum L. jest to roślina charakterystyczna dla Południowych obszarów Afryki. Rodowici mieszkańcy tamtych terenów wykorzystywali tę roślinę w medycynie ludowej i obrzędach ludowych. Roślina ta cieszy się dużym zainteresowaniem ze względu na jej właściwości adaptogenne i antystresowe. Wysuszone i poddane fermentacji liście kanny były żute w celu poprawienia nastroju, złagodzenia odczucia głodu i pragnienia. Wraz z przybyciem holenderskich kolonizatorów do Afryki podjęto próby uprawy Sceletium tortuosum L.. Postępujący od kilkunastu lat rozwój technik analitycznych pozwolił na lepsze poznanie składu, a tym samym właściwości leczniczych kanny. W artykule omówiono aspekty etnobotaniczne, uprawowe oraz aktualne badania dotyczące perspektywy wykorzystania kanny w leczeniu depresji, nerwicy lękowej i innych zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego.

Sceletium tortuosum L. (= Mese- mbryanthemum tortuosum L.) w języku potocznym nazywana jest kanną. Nazwa potoczna „kanna” wywodzi się z języka plemenia Khoikhoi (Gericke i współaut., 2008; Smith i współaut., 1996). To właśnie członkowie tego plemienia oraz plemienia Buszmenów najprawdopodobniej jako pierwsi odkryli i wykorzystywali specyficzne właściwości tej rośliny (Smith i in., 1996). Żuli oni liście i łodygi kanny ponieważ zauważyli, że roślina ta poprawia nastrój i samopoczucie oraz spożywanie tej rośliny łagodzi odczucie głodu i pragnienia (Ujvary, 2014). Badania etnobotaniczne wskazują, że zioło mieszano z zielem konopi siewnej (Cannabis sativa L.) i wykorzystywano w rytuałach plemiennych (Smith i współaut., 1996). Za aktywność farmakologiczną surowca roślinnego odpowiadają m.in. związki alkaloidowe. Do chwili obecnej zidentyfikowano i opisano obecność mesembryny, mesembrenolu, mesembrenonu, mesembranolu i tortuosaminy ( Du Toit, 1997; Goehring, 1994; Chiu i współaut., 2014). Źródła naukowe nie są zgodne co do osoby autora pierwszych wzmianek o kannie. Najprawdopodobniej był nim holenderski administrator kolonialny w Kapsztadzie Jan van Riebeeck. Warto również wspomnieć o holenderskim urzędniku Simonie van der Steli i jego przyjacielu botaniku Hendriku van Rheedelu, który w 1685 roku odwiedził swojego znajomego w Afryce. To właśnie Stella w 1685 roku wskazywał na potencjał kanny oraz możliwość uprawy tej rośliny dla celów leczniczych. Mimo iż kanna została odkryta i opisana pod nazwą „Channa” przez Stellę pod koniec XVII w. to pierwsze eksperymenty dotyczące uprawy tej rośliny i wykorzystania miały miejsce około 300 lat po tym fakcie w roku 1996 (Smith i współaut., 1996; Larsen, 1988; Gericke i współaut., 2008; Van Wyk, 2011).

Rys. 1 Struktury chemiczne wybranych alkaloidów mesembrynowych występujących w Sceletium tortuosum L.

Morfologia, występowanie i uprawa

Mesembryanthemum tortuosum L. (Sceletium tortuosum L. ) to roślina endemiczna zaliczana do rodziny pryszczyrnicowatych (Aizoaceae, dawniej: Mesembrynantheacae) występująca naturalnie w Południowo Zachodniej części Afryki (Shikanga i in., 2013; Ujvary, 2014). Kanna to roślina o mięsistych, wydłużonych liściach owalnego kształtu. Cechą szczególną liści Sceletium tortuosum L. jest wyraźne, zlignifikowane unerwienie. Po wysuszeniu liści sprawia ono wrażenie szkieletu stąd nazwa Sceletium (Sceletus łac. = szkielet) (Mukinda i Eagles, 2010). Łodygi kanny są rozgałęzione osiągają wielkość do 30 cm. Sukulent ten w warunkach naturalnych kwitnie od maja do listopada. Kwiaty przyjmują zabarwianie białe, żółte lub blado różowe (Gerick i Viljoen, 2008; Sieluk, 2010). Kwiat kanny osiąga średnicę od 20 do 30 mm (Mukinda i współaut., 2010).

Fot. 1. Sadzonka pędowa –ukorzeniona (fot. Ł. Jóźwicki).

Rośliny uprawia się z sadzonek lub nasion. Kanna zaliczana jest do roślin owadopylnych. Najlepsze do uprawy tej rośliny są gleby piaszczyste o dużej przepuszczalności dla wody. Kanne można uprawiać również jako roślinę ozdobną w doniczkach, zaleca się wtedy stosować podłoże dla sukulentów. W okresie kiełkowania rośliny powinny być regularnie nawadniane. Kanna wymaga stanowiska dobrze nasłonecznionego. W warunkach naturalnych kanna rośnie głównie pod krzewami, rzadziej w otwartej przestrzeni. Brak jest doniesień naukowych na temat uprawy kanny w klimacie umiarkowanym. Kana do uprawy wymaga środowiska ciepłego. Roślina ta jest wrażliwa na niskie temperatury, dlatego uprawa polowa jest mało prawdopodobna. Minimalna temperatura do wzrostu rośliny to 16 ºC (Gerick i współaut., 2008, Zalecenia uprawowe RPA, 2014; Anonimus, 2013; Badgett, 2013).

Fot. 2. Sadzonki pędowe, (fot. Ł. Jóźwicki).

Właściwości lecznicze i sposób zastosowania

Sceletium tortuosum L. od wieków wykorzystywana była w medycynie oraz w obrzędach i zwyczajach ludowych. Liście i pędy kanny poddawane były procesowi fermentacji, której celem było zwiększenie właściwości psychoaktywnych ziela. W liściach znajdują się znaczne ilości kwasu szczawiowego, który należy uznać za substancję antyżywieniową. Kwas szczawiowy ma zdolność tworzenia nierozpuszczalnych soli z metalami dwu- i trójwartościowymi przez co jego obecność w diecie może powodować niedobory ważnych pierwiastków dla prawidłowego funkcjonowania organizmu (Michalak -Majewska, 2013). Proces fermentacji pozwala obniżyć jego zawartość w surowcu (Smith i współaut., 1996). Tak przygotowany materiał roślinny był suszony a następnie żuty lub przyjmowany w postaci proszku jak tabaka. Przeżuty susz z Sceletium tortuosum L. był często palony, aby w pełni wykorzystać właściwości tego zioła. Istnieją również wzmianki o wykorzystywaniu kanny do przygotowania nalewek o właściwościach uspokajających i znieczulających (Smith i współaut., 1996; Terburg i współaut., 2013). W postaci nalewki kanna wykorzystywana była przez europejskich kolonizatorów, którzy przybyli do Afryki (Terburg i współaut., 2013).

Fot. 3. Pokrój rośliny uprawianej w doniczce, (fot. Ł. Jóźwicki).

Sceletium tortuosum L. zaliczyć można do roślinnych adaptogenów (Shikanga, i współaut., 2013). Termin „adaptogeny” został stworzony w 1947 roku przez radzieckiego toksykologa i farmakologa Nikołaja Wasiljewicza Lazarewa (Lipnick i współaut., 1992; Filov, 2002; Obiadowska i współaut., 2004). Z etymologicznego punktu widzenia słowo „adaptogen” pochodzi od greckiego adapto – przystosować się i gen – powodujący (Wolski i współaut., 2009). Surowiec roślinny zaliczany do adaptogenów powinien wykazywać działanie immunostymulujące, hamujące aktywność ośrodkowego układu nerwowego działając uspokajająco, poprawiające funkcje mózgowe w tym zwiększające umiejętność uczenia się i zapamiętywania, podwyższające sprawność fizyczną organizmu w sytuacji obciążenia wysiłkiem, a także mieć właściwości przeciwutleniające (Obiadowska i współaut., 2004). Reasumując adaptogen to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która oprócz tego, że musi być nieszkodliwa powinna powodować minimalne zmiany w psychicznych funkcjach organizmu oraz posiadać normalizujące właściwości (Baj, 2010). Badania in vivo przeprowadzone na szczurach poddanych działaniu czynników stresowych wykazały, że podawanie zwierzętom ekstraktu z Sceletium tortuosum L. łagodziło skutki stresu. U szczurów, które otrzymywały ekstrakt z kanny odnotowano obniżenie poziomu kortykosteronu w krwi oraz zauważono spadek niepokoju w behawiorze zwierząt. Autor badań wskazuje jednak na konieczność oceny skutków ubocznych wynikających ze stosowania kanny (Smith, 2011). Ludy zamieszkujące Afrykę, liście kanny przed spożyciem poddawali fermentacji. Zauważyli oni, że tak przetworzone ziele ma znacznie silniejsze właściwości (Smith i współaut., 1996). Wysuszone sfermentowane ziele kanny nazywa się „kougoed” lub „channą”. Badania naukowe przeprowadzone przy użyciu nowoczesnych technik analitycznych potwierdziły, że proces fermentacji ziela Sceletium tortuosum L. powoduje zmiany zawartości alkaloidów wykazujących właściwości psychoaktywne (Patnala i współaut., 2009).

Tradycyjna metoda fermentacji polegała na rozdrobnieniu świeżego ziela, a następnie umieszczeniu go w zamkniętym pojemniku. Po kilku dniach materiał roślinny wyjmuje się i suszy na słońcu. Produkt dobrze wysuszony ma barwę jasnobrązową (Patnala i współaut., 2009; Sieluk, 2010). W 1999 roku Gericke i Van Wyk opatentowali w Stanach Zjednoczonych mesembrynę i związki pokrewne jako inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny. Wskazali oni również na skuteczność alkaloidów mesembrynowych w leczeniu chorób psychicznych i psychologicznych takich jak depresja, nerwica lękowa, uzależnieniae od narkotyków, bulimię i zaburzenia obsesyjno – kompulsywne (Gericke i współaut., 2008). Prace innych autorów również potwierdzają, że alkaloidy zawarte w Sceletium tortuosum L. wpływają na wychwyt zwrotny monoamin (głównie serotoniny, dopaminy i noradrenaliny) (Gericke i współaut., 2008; Sieluk, 2010). Odpowiednia dawka Sceletium tortuosum L. poprawia nastrój, osłabia stany lękowe oraz ułatwia zasypianie (Gericke i współaut., 2008). W 2013 roku Terburg i współaut. przeprowadzili badania na grupie 16-stu zdrowych ochotników. Pacjentom podawano standaryzowany ekstrakt wodno – alkoholowy z Sceletium tortuosum L. pod handlową nazwą „ZEMBRIN”. Badania polegały na ocenie wpływu preparatu na zmiany zachodzące w mózgu. Zaburzeniom lękowym towarzyszy nadaktywność niektórych obszarów w mózgu, takich jak ciało migdałowate i podwzgórze. Wyniki badań Terburga i współaut. (2013) udowodniły, że preparat z Sceletium tortuosum L. powodował zmniejszenie aktywności ciała migdałowatego oraz hamował przekazywanie informacji do podwzgórza. Jak twierdzą autorzy obserwacje te stanową istotny argument potwierdzający możliwość wykorzystania tej rośliny w leczeniu zaburzeń lękowych i depresji. Chiu i współaut. (2014) donoszą, że „ZEMBRIN” korzystnie wpływa na samopoczucie osób w podeszłym wieku chorych na chorobę Alzheimera. Autorzy badań wskazują, że kanna może mieć istotne znaczenie w leczeniu otępienia towarzyszącego chorobie Alzheimera. Alkaloidy mesembrynowe oprócz korzystnego wpływu na układ nerwowy cechuje również wysoka biodostępność. Shikanga i współaut. (2012) udowodnili, że alkaloidy obecne w Sceletium tortuosum L. wchłaniane są w jelicie w większym stopniu niż kofeina (próba kontrolna). Wchłanianie tych związków rozpoczyna się już w jamie ustnej i jest stosunkowo wysokie. Bezpieczeństwo stosowania kanny zostało ocenione w badaniach in vivo na psach. Zwierzętom podawano 10 mg/kg m.c. suszu z Sceletium tortuosum L. dwa razy dziennie przez 6 dni. Przeprowadzone analizy hematologiczne i biochemiczne krwi nie wykazały zmian, które mogłyby wskazywać na negatywny wpływ surowca na prawidłowe funkcjonowanie organizmu (Hirabayashi i współaut., 2002). Przeprowadzono również ocenę bezpieczeństwa stosowania Sceletium tortuosum L. u ludzi. Grupie 37 pacjentów podawano przez 3 miesiące 8 mg lub 25 mg standaryzowanego wyciągu z kanny pod nazwą handlową „ZEMBRIN” dwa razy na dobę. W trakcie doświadczenia oceniono samopoczucie pacjentów, wskaźniki biochemiczne i hematologiczne krwi oraz zmiany w moczu. Zarówno dawka 8 mg jak i 25 mg przyjmowana 2 razy na dobę nie wywołała niekorzystnych zmian w obrębie analizowanych wskaźników. Ponadto badani wskazywali, że przyjmowany preparat łagodził odczucie stresu oraz ułatwiał im zasypianie (Nell i in., 2013). Korzystne efekty wynikające ze stosowania Sceletium tortuosum L. odnotował również Gerieck (2001) u pacjenta ze zdiagnozowaną depresją. Chorobie tej towarzyszyły takie objawy jak: bezsenność, brak apetytu, utrata wagi, osowiałość, lęk oraz myśli samobójcze. Leczenie rozpoczęto od dawki 50 mg dziennie preparatu z kanny. Terapia przyniosła oczekiwane efekty. Pacjent odczuł poprawę stanu zdrowia psychicznego a po 4 miesiącach terapię zakończono podawanie preparatu. Po odstawieniu leków nie zaobserwowano objawów odstawiennych charakterystycznych dla większości leków na depresję. Według badań Loria i współaut. (2014) ekstrakt z Sceletium tortuosum L. wykazuje również działanie przeciwbólowe. Mechanizm tego działania nie jest jeszcze poznany.

Rys. 2. Struktura cząsteczki serotoniny jednego z ważniejszych neuroprzekaźników w układzie nerwowym.

Podsumowanie

Badania rynku leków w ostatnich latach wskazują, że wzrasta zainteresowanie konsumentów lekami naturalnego pochodzenia w tym ziołami. Pacjenci uważają, że leki roślinne są bezpieczniejsze, tańsze oraz holistycznie wpływają na cały organizm (Nurzyńska - Wierdak, 2012; Szafrański, 2014). Trend ten wymusił zintensyfikowanie badań dotyczących możliwości wprowadzenia do obrotu nowych leków lub suplementów diety. Sceletium tortuosum L. należy do roślin wykazujących właściwości adaptogenne. Dostateczne poznanie składu chemicznego kanny oraz możliwości wykorzystania tej rośliny w medycynie stanowi ważny element rozwoju fitoterapii. Niestety uprawa kanny z uwagi na wymagania klimatyczne jest ograniczona. W polskim klimacie roślinę tą można uprawiać wyłącznie w ogrzewanych pomieszczeniach. Brak jest danych dotyczących prób polowej uprawy tej rośliny w klimacie umiarkowanym. Preparaty z Sceletium tortuosum L. mogą wspomagać terapię stosowaną w stanach depresji i zaburzeń lękowych. Obecnie dostępna literatura naukowa dotycząca kanny pozwala nam wiązać nadzieję na szersze wykorzystaniem Sceletium tortuosum L. w leczeniu chorób ośrodkowego układu nerwowego.

Fot. 5. Pokrój rośliny uprawianej w doniczce, (fot. Ł. Jóźwicki).

W Polsce brak jest preparatów zawierających w swoim składzie Sceletium tortuosum L.. Z uwagi na działanie psychoaktywne oraz niedostateczne poznanie fizjologicznego działania kanna nie powinna być spożywana w jakiejkolwiek postaci bez zalecenia i kontroli lekarza.

Fot. 4. Kwiat Sceletium tortuosum L., (fot. Ł. Jóźwicki).

Mateusz Gortat

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu

Katedra Warzywnictwa i Roślin Leczniczych

Ul. Leszczyńskiego 58, 20-068 Lublin

E-mail: mgortat@poczta.pl

Literatura

Gericke N., Viljoen A. M., 2008. Sceletium-A review update. Journal of Ethnopharmacology. 119. 653–663.

Smith M. T., Crouch N. R., Gericke N., Hirst M., 1996. Psychoactive constituents of the genus Sceletium N.E.Br. and other Mesembryanthemaceae. Journal of Ethnopharmacology. 50. 119-130.

Ujvary J., 2014. Psychoactive natural products: overview of recent developments. Ann. Ist. Super. Sanità. 50. 1.12-27.

Goehring R. R., 1994. A short synthesis of (±)-tortuosamine. Tetrahedron Letters. 35(44). 8145-8146.

Du Toit B. M., 1977. Drugs, rituals and altered states of consciousness. Rotterdam. 44-49.

Van Wyk B. E., 2011. The potential of South African plants in the development of new medicinal products. South African Journal of Botany. 77. 4. 812–829.

Larsen K., 1988. A contribution to the history of Dutch Colonial Botany by Heniger, J. 1986. Hendrik Adriaan van Reede tot Drakenstein (1636–1691) and Hortus Malabaricus. Nordic Journal of Botany. 8. 60.

Shikanga E. A., Vermaak I., Viljoen A. M., 2013. Quantification of alkaloids in Sceletium tortuosum. Planar Chromatography in Practice. 111. 2-4.

Sieluk J., 2010. Rośliny z daleka Sceletium tortuosum. Nauka dla zdrowia. On line. Stan na 18.09.2014.

Mukinda J. T., Eagles P. F.K., 2010. The South African Pharmacopoeia Monograph Project. Developed by South African Traditional Medicines Research Group (SATMERG) and School of Pharmacy, University of the Western Cape, South Africa. On line. Stan na 18.09.2014.

Anonimus 1, 2013, Kougoed. Medical Plants of South Africa. Department of Agriculture, Forestry and Fisheries. Republic of South Africa. 9. On line. Stan na 18.09.2014.

Anonimus 2. Zalecenia uprawowe RPA. Kougoed Brochure. Department of Agriculture, Forestry and Fisheries. Republic of South Africa. On line. Stan na 18.09.2014.

Badgett B., 2013. Information About Kanna Plants – Sceletium Tortuosum Plant Care. Gardenig Know How. On line. Stan na 18.09.2014.

Terburg D., Syal S., Rosenberg L. A., Heany S., Phillips N., Gericke N., Stein D. J., Von Hon J., 2013. Acute Effects of Sceletium tortuosum (Zembrin), a Dual 5-HT Reuptake and PDE4 Inhibitor, in the Human Amygdala and its Connection to the Hypothalamus. Neuropsychopharmacology. 38. 2708–2716.

Michalak - Majewska M., 2013. Analiza zawartości szczawianów w popularnych naparach herbat i kaw. Bromat. Chem. Toksykol. XLVI. 1. 74 – 79.

Filov V. A., 2002. Biography of Nikolay Vasilievich Lazarev. International Journal of Toxicology. 21. 235-236.

Lipnick R. L., Filov W., 1992. Nikolai Vasilyevich Lazarev, toxicologist and pharmacologist, comes in from the cold. Trends Pharmacol Sci. 13(2). 56-60.

Wolski T., Baj T., Ludwiczuk A., Sałata M., Głowniak K., 2009. Surowce roślinne o działaniu adaptogennym oraz ocena zawartości adaptogenów w ekstraktach i preparatach otrzymanych z rodzaju Panax. Postępy Fitoterapii. 2. 77-97.

Obiadowska G., Sadowska A., 2004. Rośliny o działaniu adaptogennym. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. 233. 163-171.

Baj T., 2010. Adaptogeny – jak wspomóc organizm w walce ze stresem. Aptekarz Polski. 08. On line. Stan na 18.09.2014.

Smith C., 2011. The effects of Sceletium tortuosum in an in vivo model of psychological stress. Journal of Ethnopharmacology. 133. 1. 31–36.

Patnala S., Kanfer J., 2009. Investigations of the phytochemical content of Sceletium tortuosum following the preparation of “Kougoed” by fermentation of plant material. Journal of Ethnopharmacology. 121. 1. 86–91.

Shikanga E. A., Hamman J. H., Chen W., Combrinck S., Gericke N., Viljoen A., M., 2012. In vitro permeation of mesembrine alkaloids from Sceletium tortuosum across porcine buccal, sublingual, and intestinal mucosa. Planta Med. 78(3). 260-268.

Hirabayashi, M., Ichikawa, K., Fukushima, R., Uchino, T., Shimada, H., 2002. Clinical application of South African tea on dementia dog. Japanese Journal of Small Animal Practice. 21. 109–113.

Nell H., Siebert M., Chellan P., Gericke N., 2013. A randomized, double-blind, parallel-group, placebo-controlled trial of Extract Sceletium tortuosum (Zembrin) in healthy adults. J Altern. Complement Med. 19(11). 898-904.

Gericke N., 2001. Clinical application of selected South African medicinal plants. Australian Journal of Medical Herbalism. 13. 3–17.

Nurzyńska - Wierdak R., 2012. Ocimum basilicum L. – wartościowa roślina przyprawowa, lecznicza i olejkodajna. Praca przeglądowa. A N N A L E S UMCS. VOL. XXII(1) SECTIO EEE. 20-30.

Szafrański T., 2014. Leki ziołowe w leczeniu depresji – aktualny stan wiedzy. Psychiatr. Pol. 48(1). 59–73.

Chiu S., Gericke N., Farina-Woodbury M., Badmaev V., Raheb H., Terpstra K., Antongiorgi J., Bureau Y., Cernovsky Z., Hou J., Sanchez V., Williams M., Copen J., Husni M., Goble L., 2014. Proof-of-Concept Randomized Controlled Study of Cognition Effects of the Proprietary Extract Sceletium tortuosum (Zembrin) Targeting Phosphodiesterase-4 in Cognitively Healthy Subjects: Implications for Alzheimer's Dementia. Hindawi Publishing Corporation Evidence-Based. Complementary and Alternative Medicine. 14. 1-9.

Loria M. J., Ali Z., Abe N., Sufka K. J., Khan J. A., 2014. Effects of Sceletium tortuosum in rats. J Ethnopharmacol. 8. 155(1). 731-735.

Serdecznie dziękuję Panu Łukaszowi Jóźwickiemu

za udostępnienie zdjęć uprawianych przez siebie roślin kanny.