Jeden z 5 zmysłów umożliwiający nam kontakt ze środowiskiem zewnętrznym i odbieranie sygnałów jakie do nas kieruje. Jako jedyny jest aktywny całą dobę - nawet kiedy śpimy, często jako pierwszy ostrzega nas przed niebezpieczeństwem, jest nośnikiem miłych wspomnień gdy w ucho ,,wpada” ulubiona piosenka, czy głos ukochanej osoby. Podstawa komunikacji i relacji z innymi ludźmi. Słuch wbrew pozorom jest bardzo wrażliwym zmysłem, a jego narząd- ucho jest podatne na uszkodzenia, nie tylko te nagłe. Coraz większym i częstszym problemem jest stopniowo postępująca utrata słuchu. Początkowo niezauważalna, z czasem zaczyna coraz bardziej utrudniać codzienne życie, może przejść w niedosłuch lub w najgorszym przypadku w całkowitą jego utratę. Mogą przyczynić się do tego nie tylko uszkodzenia mechaniczne lub choroby, ale też sam dźwięk, który przecież odbiera.

Jeszcze do niedawna zwykłe, codzienne natężenie dźwięków otoczenia nie było na tyle wysokie by sprawiać problemy. Jednak problem ten rośnie wraz z rozwojem cywilizacji. Coraz trudniej znaleźć miejsce gdzie ilość bodźców dźwiękowych jest niska, styl życia współczesnego społeczeństwa zmusza coraz większą ilość ludzi do codziennego, niemal całodobowego mierzenia się z tym problemem. Nawet miejsca stosunkowo spokojne, będące do niedawna wolne od tego zjawiska pod wpływem rozwoju miast, transportu, nowych technologii, a nawet turystyki robią się coraz głośniejsze. Hałas w mniejszym lub większym natężeniu towarzyszy nam od rana- w sypialni domu w pobliżu ruchliwej ulicy, torów kolejowych czy lotniska. W drodze do pracy/szkoły w aucie lub autobusie na zatłoczonej drodze, w korkach co rusz przecinanych odgłosami klaksonów. Nierzadko również w pracy, w pełnym ludzi biurowcu czy na budowie. Jednak nie tylko to jest źródłem kolejnych, coraz głośniejszych dźwięków. Rozwój technologii sprawia, że codziennie nawet przez kilka godzin mamy styczność   z głośnymi urządzeniami, coraz więcej rozmawiamy przez telefon, słuchamy muzyki- często przez słuchawki by nie przeszkadzać innym.  

Ponieważ proces pogarszania słuchu zwykle w takich przypadkach postępuje wolno. Nie zauważamy, że pewnego dnia musimy poprosić znajomego o powtórzenie niedosłyszanego zdania. Nie zwracamy uwagi na to, że od pewnego czasu telewizor czy radio grają głośniej niż zwykle. Gdy pojawiają się kłopoty ze wzrokiem większość z nas natychmiast udaje się do okulisty, kupuje odpowiednie okulary, wielu zaczyna przyjmować suplementy diety wspomagające oczy, ogranicza ilość czasu spędzonego przed monitorem. Możliwość utraty wzroku przeraża chyba wszystkich, dlaczego więc tak niewiele robimy dla słuchu, który przecież jest nie mniej ważny.

Jak odbieramy dźwięki

Z naukowego punktu widzenia słuch to zmysł umożliwiający percepcję (odbieranie) fal dźwiękowych. Fala dźwiękowa (akustyczna) to fala mechaniczna i może rozchodzić się w ośrodkach- ciałach stałych, cieczach i gazach. W ośrodku tym pod wpływem drgań cząsteczek występują chwilowe zmiany gęstości co powoduje powstawanie różnicy ciśnień. Cząsteczki ośrodka drgają jednak nie przemieszczają się. Energia wytworzona przez drgające cząsteczki przenosi się, a gdy jest na tyle duża by pobudzić organ słuchu i wytworzyć najsłabsze wrażenie słuchowe- jesteśmy zdolni usłyszeć dźwięk. Fala dźwiękowa jest falą podłużną, a więc drgania cząsteczek przebiegają w tym samym kierunku, w którym rozchodzi się fala.

Aby odebrać dźwięk potrzebny jest narząd słuchu i prawidłowo działający ośrodek słuchu w mózgu. Uszy człowieka są narządem parzystym. Mają zdolność przetwarzania mechanicznego drgania fali na impulsy nerwowe, które następnie przekazują do mózgu. Z uchem związany jest również inny zmysł- równowagi. Ucho człowieka składa się z 3 części- zewnętrznej, środkowej i wewnętrznej.

Poruszająca się w ośrodku (np. powietrzu) fala dźwiękowa trafia na małżowinę uszną- najbardziej zewnętrzną i charakterystyczną część ucha. Jej kształt powoduje, że fala jest ,,zbierana” i kierowana wprost do przewodu słuchowego zewnętrznego. Jest on kanałem długości ok.30 mm i średnicy ok. 7 mm. Kanał zakończony jest błoną bębenkową, za którą zaczyna się ucho środkowe.

Ucho środkowe to niewielka przestrzeń wypełniona powietrzem, która wzmacnia i doprowadza fale do ucha wewnętrznego. W jego skład wchodzą błona bębenkowa, jama bębenkowa, kosteczki słuchowe, trąbka słuchowa i okienko owalne. Fala dźwiękowa trafiając na błonę wprowadza ją w drgania, które przenoszą się na połączony z błoną młoteczek- pierwszą kostkę słuchową. Następnie drgania przenoszą się na kowadełko i strzemiączko (2 i 3 kostka słuchowa), do okienka owalnego, a przez nie do ucha wewnętrznego.

Jest to najbardziej skomplikowana część ucha, mieści się tu również narząd równowagi (błędnik i  kanały półkoliste). Przechodząc przez okienko owalne drgania przenoszą się na płyny, którymi wypełniony jest tzw. ślimak. Wewnątrz ślimaka znajdują się rzęski, które reagują ruchem na drgania płynu oraz narząd Cortiego, który te ruchy zamienia na impulsy elektryczne i przekazuje prosto do nerwu przedsionkowo- ślimakowego, a dalej do ośrodków słuchowych w mózgu.

Aby człowiek usłyszał dźwięk, musi mieć on częstotliwość mieszczącą się w zakresie 16-20 000 Hz (ludzka mowa mieści się w zakresie 500-3000 Hz).  Natężenie dźwięku mierzy się w decybelach (dB). Szept to poziom ok. 10 decybeli, odkurzacz-60 dB, ruch uliczny-90 dB, eksplozja petardy- 160 dB. Prawdopodobnie najgłośniejszy dźwięk na świecie powstał podczas wybuchu wulkanu Krakatau w Indonezji. Słyszalny był z odległości ponad 3 000 kilometrów i wynosił 300-350 dB.

Próg słyszalności ludzkiego ucha (najcichszy jaki jesteśmy w stanie zarejestrować dźwięk) to dźwięk cząsteczek powietrza uderzających o błonę bębenkową. Zbyt duże natężenie dźwięku może powodować ból- jest on odczuwalny na poziomie 120-140 dB.  Aby uchronić się przed dźwiękami zbyt głośnymi organizm wypracował mechanizm obronny nazywany refleksem akustycznym, jednak działa on dopiero po zarejestrowaniu dźwięku, a więc nagły i głośny nadal może mieć działanie uszkadzające. Ucho ludzkie ma zdolność do regeneracji, jeśli  ekspozycja na hałas nie była zbyt długa, a po nim następuje okres względnej ciszy.

Hałas

Kiedy dźwięków jest dużo, o dużym natężeniu i długim czasie występowania mówimy o hałasie. Jest to też każdy dźwięk, który może doprowadzić do utraty słuchu, być szkodliwy dla zdrowia lub niebezpieczny w każdy inny sposób. Zaliczenie dźwięku do hałasu jest subiektywne, zależy od wrażliwości osobniczej, odległości od źródła i miejsca przebywania- w pomieszczeniu czy na zewnątrz. Różne źródła hałasu są różnie odbierane, np. hałas turbin wiatrowych jest uważany za bardziej uciążliwy od tego na lotnisku, ten z kolei jest gorszy od drogowego (jednak to właśnie hałas drogowy dotyka większą część ludzi).

Najbardziej widoczne i najszybciej obserwowane objawy związane z ekspozycją na hałas to zmęczenie, rozdrażnienie, osłabienie koncentracji i zdolności do nauki, zaburzenia orientacji, drażliwość, ból głowy, szumy w uszach. U dzieci może wystąpić niepokój, zagubienie, płacz.

• Dźwięki poniżej 35 dB są w większości nieszkodliwe dla zdrowia, lecz mogą być denerwujące i dekoncentrujące

• 35-70 dB- pojawia się zmęczenie ze stronu układu nerwowego, utrudnione jest rozumienie mowy, zasypianie i odpoczynek

• 75-85 dB- zmniejsza się wydajność pracy, mogą pojawić się problemy ze słuchem

• 90-130 dB- mogą powodować różnego rodzaju schorzenia ze strony różnych narządów, uniemożliwiają rozumienie mowy nawet z bliskiej odległości

• powyżej 130 dB- powodują trwałe uszkodzenie słuchu, drgania narządów wewnętrznych

Hałas dzielimy ze względu na jego pochodzenie na : przemysłowy, komunikacyjny, komunalny, domowy oraz związany ze środowiskiem pracy. Oprócz dźwięków towarzyszą mu też inne drgania mechaniczne np. infradźwięki (drgania o niskiej częstotliwości,niesłyszalne lub słabo słyszalne, silnie oddziaływają na narządy wewnętrzne), ultradźwięki (fale o bardzo wysokich częstotliwościach, niesłyszalne) oraz wibracje (rozchodzą się w ciałach stałych, przenoszą się na człowieka który ich dotyka). Hałas może też być ustalony, którego natężenie zmienia się o maksymalnie 5 dB, nieustalony- zmienny powyżej 5 dB oraz impulsowy- bardzo niebezpieczny, złożony z pojedynczych dźwięków trwających krócej niż 1 sekunda.

Określanie poziomu hałasu na danym obszarze opiera się głównie na pomiarze natężenia dźwięków  i badaniu ankietowym z oceną jego uciążliwości. Długotrwała ekspozycja na hałas sprawia, że się do niego adaptujemy- nie zmienia się jednak jego negatywny wpływ. Do myślenia daje fakt, że w starożytnych Chinach jedną z najsurowszych kar dla przestępców była tortura dźwiękowa. Pochodzące z 211 roku p.n.e zapiski zdradzają, że stosowano nieprzerwane słuchanie piszczałek, bębnów i krzyków, czasem aż do śmierci.

W Polsce największym problemem jest hałas komunikacyjny, a szczególnie drogowy. Coraz większe znaczenie ma również hałas lotniczy oraz hałas w miejscu pracy. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w 2012 roku w warunkach zagrożenia hałasem pracowało prawie 200 tysięcy osób co stanowiło więcej niż 1/3 ogólnej liczby pracowników zatrudnionych w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi. Co ciekawe, liczba pracowników zagrożonych hałasem w środowisku pracy jest prawie 3-krotnie większa od liczby tych zagrożonych drugim pod względem częstotliwości występowania czynnikiem– pyłami przemysłowymi.

Największa liczba narażonych na hałas w 2012 roku znajdowała się w województwach: śląskim (39625 zagrożonych), wielkopolskim (28605) oraz  dolnośląskim (18042). Są to obszary w których szczególnie rozwinięty jest przemysł górniczy. Utrata słuchu spowodowana hałasem w miejscu pracy może być zakwalifikowana jako choroba zawodowa, w Polsce jest jedną z najczęsciej rozpoznawanych chorób zawodowych. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów (z dnia 30 czerwca 2009 roku w sprawie chorób zawodowych, Dz. U. 2009, nr 105, poz. 869) obustronny, trwały odbiorczy ubytek słuchu typu ślimakowego/czuciowo-nerwowego spowodowany hałasem  z podwyższeniem progu słuchu o wielkości co najmniej 45 dB w uchu lepiej słyszącym, obliczony jako średnia  arytmetyczna dla częstotliwości audiometrycznych 1, 2 i 3 kHz uznawany jest za chorobę zawodową.

Jak hałas wpływa na ludzki organizm

Wbrew pozorom dźwięk, którego przecież nie widać i nie czuć potrafi bardzo mocno, nie raz niszcząco wpłynąć na ludzkie ciało. Oddziaływuje nie tylko na sam narząd słuchu, który go odbiera, ale też na inne narządy  i całe układy.

Hałas jest czynnikiem stresogennym, nie tylko powoduje rozdrażnienie i problemy z koncentracją ale pobudza układ wydzielniczy do produkowania hormonów stresu- adrenaliny, noradrenaliny  i kortyzolu. Co ciekawe w zależności od natężenia i pochodzenia hałasu zwiększona produkcja obejmuje konkretny hormon. Gdy hałas jest ,,znany”, np. w miejscu pracy i nie przekracza 90 dB wydzielana jest noradrenalina. Gdy hałas jest nam wcześniej nieznany zwiększa się produkcja adrenaliny, a nagły i niespodziewany dźwięk o natężeniu ponad 120 dB powoduje wyrzut kortyzolu. Kortyzol może być uwalniany również w czasie snu, zauważono też że jego poziom jest wyższy w godzinach porannych u kobiet narażonych na hałas lotniczy. Takie zburzenia w produkcji hormonów mogą wpłynąć na cały organizm. Pojawiają się problemy z układem krążenia jak wzrost gsęstoci krwi i jej ciśnienia, wzrost poziomu cukru, co może zaburzać metolizm. W odpowiedzi na stres jesteśmy zdenerwowani, pogarsza się nastrój, a badania udowodniły, że osoby narażone na stres związany z hałasem są mniej przyjaźnie nastawione do innych i bardziej skłonne do zrobienia im krzywdy.

Osoby, które mają długotrwałą styczność z hałasem często mają podwyższone ciśnienie krwi, szczególnie skurczowe. Ryzyko nadciśnienia rośnie gdy poziom hałasu w porze dziennej przekracza 65 dB. Nadciśnienie tętnicze jest czynnikiem ryzyka zawału serca i udaru. Ryzyko to rośnie u ludzi, którzy przez długi czas są narażeni na hałas, szczególnie u mężczyzn. Gdy natężenie hałasu przekracza 70 dB ryzyko to wzrasta aż 1,5-krotnie, w stosunku do osób żyjących w spokojnych i cichych okolicach. Zauważono również, że wśród populacji zamieszkującej okolice lotnisk zwiększone jest spożycie leków nasercowych. Poza tym narażone są również naczynia krwionośne, które mogą się skurczyć co powoduje zmniejszenie dopływu krwi do tkanek.

Aby organizm działał prawidłowo po całym dniu aktywności i mierzeniu się z hałasem niezbędny jest czas na regenerację. Najlepszą jej formą jest sen, który wpływa nie tylko na ciało ale i na umysł. Prawidłowy sen to następujące po sobie cykle fazy snu głębokiego i marzeń sennych. Aby rano obudzić się wypoczętym powinny one następować w swoim rytmie i bez wybudzania. Niestety zaburzenia snu dotykają coraz więcej osób. Nie pomaga fakt, że większość społeczeństwa narażona jest na hałas nawet w nocy, a na sen wpływają już dźwięki o natężeniu powyżej 30 dB.  Negatywny wpływ hałasu na sen jest problemem znanym już od starożytności, kiedy to zakazywano nocnego poruszania się po miastach konno i zaprzęgami.  Hałas utrudnia zaśnięcie skracając czas snu, jednak nawet gdy uda się zasnąć dźwięki rejestrowane są nadal i wtedy też wpływają negatywnie na układ krążenia i dokrewny. Hormony są wydzielane, fazy snu skracane, oddech przyśpiesza, wzrasta ciśnienie krwi, zmienia się rytm serca, w końcu następuje wybudzenie. Następnego dnia jesteśmy niewyspani, trudniej się skoncentrować, spada odporność organizmu przez co łatwiej o choroby. Długotrwałe pozbawienie organizmu snu może być nawet zabójcze, już po kilku bezsennych dobach pojawiają się poważne problemy, a jeśli stan taki utrzyma się może dojść do zgonu. Nocne hałasy wpływają też na długość i skuteczność leczenia pacjentów szpitalnych, gdzie praca trwa całą dobę    i chorzy narażeni są na różne odgłosy również w nocy. Na hałas nocny szczególnie wrażliwe są osoby starsze, cierpiące na bezsenność z innych powodów, chorzy na schizofrenię, autyzm, osoby pracujące w systemie zmianowym na noc oraz dzieci, w których rozwoju sen spełnia szczególnie ważną rolę.

Układ nerwowy reaguje na nadmierny hałas wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego, ale też obniżeniem nastroju, drażliwością, kłótliwością, znużeniem. Ze strony układu pokarmowego mogą pojawić się problemy z metabolizmem, wzmożone tycie, wrzody żołądka, wzmożone wydzielanie kwasów trawiennych. Nieliczne badania nad wpływem hałasu na zdrowie psychiczne nie wykazały konkretnego wpływu tego zjawiska na zmiany w umyśle człowieka. Nie ma również dowodów czy  i jak hałas wpływa na płód w czasie ciąży. Oszacowano, że przyśpieszenie starzenia związane z działaniem hałasu skraca życie nawet o 10 lat.

Hałas działa jednak przede wszystkim na słuch. Zmiany mogą mieć charakter przejściowy lub trwały, zależnie od czasu ekspozycji i natężenia hałasu oraz mogą obejmować ubytki słuchu lub całkowitą jego utratę. Skutki oddziaływania hałasu na słuch zależą przede wszystkim od poziomu ciśnienia akustycznego hałasu i czasu jego ekspozycji. Przy poziomie 85 dB i czasie ekspozycji do 40 lat (przy 8-godzinnym dniu pracy) ryzyko uszkodzenia słuchu wynosi 10%. Skutkiem długotrwałego narażenia na hałas o wysokich poziomach jest nieodwracalne uszkodzenie komórek rzęskowych znajdujących się  w ślimaku. W konsekwencji tego procesu dochodzi do przesunięcia progu słyszenia i pogorszenie zrozumiałości mowy. Przesunięcie progu słyszenia powoduje, że część sygnału mowy ludzkiej znajduje się poza obszarem dźwięków słyszalnych. Dochodzą do tego problemy w ocenie głośności dźwięków, utrata zdolności rozróżniania wysokości i określania kierunku skąd dochodzi dźwięk. Niedosłuch lub głuchota spowodowana przez hałas w wielu przypadkach może być leczona poprzez nowoczesne metody implantacji. Jeśli probemy ze słuchem wynikają z zniekształcenia lub uszkodzenia nerwu słuchowego, konieczne jest wprowadzenie implantu do pnia mózgu. Jest to najpoważniejsza z operacji przywracających słuch. Jeśli powodem problemów jest uszkodzony ślimak, jego również można zastąpić go implantem. Czasem to budowa ucha zewnętrznego upośledza słuch, wtedy pomocna może okazać się operacja rekonstruująca prawidłową jego budowę, lub aparat zakładany na małżowinę.

Walka z hałasem

Walka z hałasem jest bardzo trudna ponieważ przy obecnym poziomie rozwoju cywilizacji i technologii coraz częściej jest on po prostu nieunikniony. Pracodawcy zatrudniający ludzi do pracy   w warunkach hałasu są objęci szeregiem wymagań, które muszą zapewnić swoim podwładnym. Zostały one określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. 2005, nr 157, poz. 1318). Zgodnie z nimi pracodawca ma obowiązek dokonywać pomiarów wielkości charakteryzujących hałas i porównywać wyniki z wartościami dopuszczalnymi, nawet kilka razy w roku. Na podstawie tych wyników należy ocenić ryzyko zawodowe i w miarę potrzeb je ograniczyć. Odbywa się to głównie przez skrócenie czasu pracy pracownika, stosowanie urządzeń i technologii generujących mniejsze natężenie dźwięków, zapewnienie środków ochrony indywidualnej jak nauszniki i wkładki przeciwhałasowe oraz zapewnianie dostępu do badań profilaktycznych.

Badania profilaktyczne obejmują badania wstępne i okresowe. Mają na celu wykrycie i odsunięcie od pracy w hałasie osób, których stan zdrowia w wyniku narażenia na hałas może ulec dalszemu pogorszeniu. Ich celem jest też wykrycie wczesnych objawów zmian chorobowych (uszkodzenia słuchu) powstających pod wpływem narażenia na hałas aby nie dopuścić do pogłębiania się choroby.

Badania wstępne obejmują badania ogólne i otolaryngologiczne oraz audiometrię tonalną, natomiast okresowe powinny być przeprowadzane nie rzadziej, niż co 2 lata. W przypadku stwierdzenia odchyleń stanu zdrowia w wyniku ekspozycji na hałas ultradźwiękowy badania należy rozszerzyć o badania specjalistyczne (np. EEG, EKG). Pracownik nie może podjąć pracy na stanowisku narażonym na hałas bez aktualnego orzeczenia lekarskiego o zdolności do pracy. Przeciwwskazaniami takimi mogą być np. choroby nowotworowe, schorzenia oczu, zaćma, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, zaburzenia układu krążenia (niedokrwienie serca, zaburzenia rytmu serca),choroby alergiczne skóry, ostry gościec stawowy.

Narażenie na nadmierne natężenie dźwięków dotyczy ok. 13 milionów Polaków. Badania z 2011 roku, które objęły 10 000 osób w 41 miejscowościach w całej Polsce wykazały, że aż co trzeci Polak ma problemy ze słuchem, a ponad połowa osób poniżej 40 r.ż ma niedosłuch. Jest to problem nie tylko pacjentów, ale i państwa, ponieważ ponosi ono koszty związane z opieką zdrowotną i wycofaniem zawodowym osób dotkniętych uszkodzeniem słuchu. Szacuje się, że społeczne koszty hałasu transportowego (wynikające z wpływu na zdrowie społeczeństwa) wynoszą nawet 40 mld EUR rocznie (0,4% PKB UE) z czego 90% związane jest z hałasem drogowym. Hałas wpływa też na spadek cen nieruchomości, obniżenie wydajności pracy i inne. Z tych powodów podejmowane są liczne działania zmierzające do obniżenia negatywnego wpływu hałasu na środowisko. W miastach pojawiają się ekrany dźwiękochłonne nie dopuszczające hałasu z ulic do sąsiednich domów, ograniczanie ruchu drogowego w pewnych obszarach, budowanie lotnisk z dala od miejsc zamieszkanych, a w budownictwie- materiały pochłaniające dźwięk.

AUTOR: LIDIA KOPERWAS-WOJTANOWSKA

LITERATURA:

·https://i0.wp.com/blog.barwydzwieku.com.pl/wp-content/uploads/2015/03/ucho.jpg

·http://nowygornik.pl/wp-content/uploads/2015/08/Poziom-ha%C5%82asu.jpg

·http://www.focus.pl/czlowiek/ciszej-halas-szkodzi-zdrowiu-11872?strona=3

·http://barwydzwieku.com.pl/od-drgan-powietrza-do-impulsow-nerwowych-czyli-jak-to-sie-dzieje-ze-slyszymy/

·Bohatkiewicz J., Biernacki S.: Aktualne problemy związane z hałasem drogowym, w: Ochrona środowiska i estetyka a rozwój infrastruktury drogowej. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji RP, Lublin, 2011, s. 38-47

·Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1.10.2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz. U. z 2012 r. poz. 1109)

·Gardziejczyk W., Gierasimiuk P., Motylewicz M.: Ekrany akustyczne – analiza ich skuteczności na wybranych przykładach. Magazyn Autostrady, 12/2011, s. 38-45

·Morzyński L., Górski P., Krukowicz T., Ocena możliwości zastosowania aktywnych metod redukcji hałasu w transporcie drogowym, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, grudzień 2008 r.

·Załącznik nr 1 do uchwały nr LXXII/1869/2013 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 grudnia 2013 r. Program ochrony środowiska przed hałasem dla m.st. Warszawy

·Badyda A., Zagrożenia środowiskowe ze strony transportu, Nauka, 4, 2010, str. 115-125

·Mikulski W., Smagowska B., Metoda oceny ryzyka zawodowego związanego z hałasem ultradźwiękowym, Bezpieczeństwo Pracy : nauka i praktyka, 2007, nr 3, str. 13-17

·Morzyński L., Puto D., Hałas w środowisku pracy, Państwowa Inspekcja Pracy, Warszawa 2005

·Smagowska B., Wytyczne do ograniczania zagrożenia hałasem emitowanym przez nietechnologiczne źródła ultradźwiękowe, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

·Grzesik J., Hałas komunalny jako szkodliwość środowiskowa, Medycyna Środowiskowa Czasopismo PTMŚ, 2004, Tom 7, nr 2

·Dworak K, Domańska H., Paciej J., Hałas środowiskowy a zdrowie, Wojewódzka StacjaSanitarno-Epidemiologicznaw Katowicach, Oddział Higieny Komunalnej i Środowiska

·Trybalska G., Namysłowski G., Morawski K., Hałas i jego wpływ na człowieka, Audiofonologia, tom XI, 1997